تاریخ مدارس قدیمی ایران
به ادامه مطلب مراجعه نمایید....
به مناسبت آغاز سال تحصیلی بر آن شدیم تا به تاریخچه پیدایش مدارس کشور و معرفی چند نمونه از قدیمی ترین آنها به عنوان بخشی از میراث فرهنگی ایران زمین بپردازیم.
پرداختن به آموزش‌های سنتی در سده‌های ۱۲ و ۱۳ ه. ق در مکتب‌خانه‌ها و مدارس دینی ایران در حدی بود که افراد خواندن و نوشتن و حداکثر احکام دینی را بیاموزند. از میان افرادی که این مرحله را پشت سر می‌گذاشتند، تعداد معدودی که توانایی مالی و علاقه به فراگیری علوم بیشتر را داشتند یا در خانواده‌های فرهنگی و مذهبی رشد می‌کردند، برای علم‌آموزی به شهرهای بزرگ و مذهبی که دارای مدارس علوم دینی معتبر بودند، می‌رفتند . اما بیشتر آنها فقط علومی را فرامی‌گرفتند که مربوط به مسایل دینی و مذهبی، ادبیات، حساب و هندسه، فلسفه ، نجوم و دیگر علوم در سطح معینی بود و با علوم جدید آشنایی زیادی پیدا نمی‌کردند. این مسئله موجب می‌شد به نیازهای روز جامعه مانند صنعت ، کشاورزی، پزشکی و علوم نظامی توجه چندانی نشود. حال‌آنکه در اروپا، وقوع رنسانس و انقلاب صنعتی در سده‌های ۱۸ و ۱۹ میلادی و پیشرفت روزافزون اروپائی‌ها در علوم جدید موجب شد تا آنان به برتری چشمگیری در صنایع جدید و احداث کارخانه‌ها و ادوات جنگی دست یابند.
اولین مدارس نوین در ایران از دوران محمدشاه شکل گرفتند. در این روزگار دو مدرسه به سبک اروپایی به وسیله کشیشان آمریکایی و فرانسوی تاسیس شد که راه را برای نفوذ معارف اروپایی به ایران باز کرد.
اولین مدرسه را کشیشی آمریکایی به‌نام پرکینز در ارومیه در سال ۱۲۵۴ ه. ق ساخت که در آن علاوه بر برخی دانش‌های جدید، قالی‌باقی و آهنگری نیز به کودکان تعلیم داده می‌شد و دومین مدرسه را اوژن بوره(کشیش فرانسوی) در سال ۱۲۵۵ در تبریز بنا کرد. بوره به‌دنبال آن بود که دارالفنونی تاسیس کند و ایرانیان را از هر قوم و مذهبی با علوم جدید و زبان فرانسوی آشنا کند. او تمام مخارج مدرسه را خودش می‌پرداخت. بعدها مدرسه دیگری در جلفای اصفهان توسط بوره تاسیس شد.
و این‌همه جدا از تلاش‌های میرزا حسن رشدیه از بنیانگذاران مدارس نوین برای ایجاد مدرسه در شهرهای تبریز، مشهد و تهران است که شاید چون ایرانی بود، با سرزنش‌ها و آزار هموطنان مواجه شد.
ساخت دارالفنون
اگرچه در دوره ناصرالدین شاه چند مدرسه نوین در ایران ساخته شد، اما فکر ایجاد دارالفنون از آن میرزا تقی‌خان امیرکبیر بود.
امیرکبیر می‌خواست افرادی را تربیت کند که به کار کشور سامان دهند و جلوی نفوذ انگلیس و روسیه در ایران را بگیرند. او قصد داشت آموزش‌های مدرن را جانشین آموزش‌های سنتی کند و برخی محصولات صنعتی وارداتی را در ایران تولید کند.
وقتی ساختمان قسمت شرقی مدرسه به بهره‌برداری رسید، هنوز امیرکبیر بر مسند قدرت بود. امیر همزمان با شروع کار احداث مدرسه، مسیو جان داوودخان(مترجم اول دولت ایران) را برای آوردن معلم به اتریش فرستاد. امیر که خوب می‌دانست کشورهایی مثل انگلیس ، فرانسه و روسیه در ایران به‌دنبال تامین منافع خود هستند، سعی کرد معلمان را از کشوری بی‌طرف استخدام کند. جان داوود هم پس از عقد قرارداد با معلمان اتریشی و استخدام آنها به تهران بازگشت.
هفت معلمی که در رشته‌های مختلف تخصص داشتند و به همراه مسیو جان داوود وارد تهران شدند، عبارت بودند از: موسیو بارون کومنس(معلم پیاده‌نظام)، چارنوتا(معلم علم معدن)، آگوست کرشیش(معلم توپخانه)، نمیرو(معلم سواره‌نظام)، کوکاتی(معلم داروسازی)، دکتر پولاک(معلم طب و جراحی)، زسی(معلم ریاضیات و مهندسی).
چند روز بعد از ورود معلمان به ایران و دارالخلافه ناصری، مدرسه دارالفنون ۱۳ روز قبل از قتل امیرکبیر افتتاح شد. پس از امیرکبیر وضعیت دارالفنون به‌جایی رسید که موسیو ریشارد فرانسوی در نامه‌ای نوشت: “اگر امیر زنده بود هرگز به این اوضاع اسفناک راضی نمی‌شد. این ترتیبات غلط را هیچ نمی‌گذاشت واقع گردد…همه کارهای دولتی برگشته است به همان ترتیباتی که در زمان حاجی میرزا آقاسی بود.”
شاگردان دارالفنون، لباس مخصوص به خود داشتند. آنها سالی دو دست لباس تابستانی و زمستانی به رایگان دریافت می‌کردند و ناهار را به خرج مدرسه؛ در آنجا می‌خوردند. آنها کمک هزینه تحصیلی یا مقرری دریافت می‌کردند که این مقرری بعدها قطع شد. گاه به هر شاگرد خوب، انعام نیز داده می‌شد.
در پایان هر دوره تحصیلی در هر رشته، از محصلان امتحان گرفته می‌شد و درصورت موفقیت دانشجویان، نام آنها جزو فارغ‌التحصیلان آن رشته اعلام می‌شد. جشن فارغ‌التحصیلی هم با مراسم خاصی برگزار می‌شد و شخص شاه فرمان(دانشنامه) فارغ‌التحصیلان را به آنها می‌داد. این جشن را سلام امتحان هم می‌گفتند. دانشنامه هم عبارت بود از حکمی که سه مطلب فراغت از تحصیل، دریافت یک قطعه نشان طلا و تعیین شغل و حقوق در آن گنجانده می‌شد.
در دارالفنون علاوه بر دروس اساسی، درس زبان خارجه برای شاگردان اجباری بود و در آن سه زبان فرانسه، انگلیسی و روسی تدریس می‌شد.
اولین مدرسه دخترانه را چه کسی تاسیس کرد؟
تا پیش از مشروطیت مدرسه ای برای دختران ایجاد نشد، به عوام چنین تلقین می شد که درس خواندن برای دختران لازم ، جایز و پسندیده نیست. عامه مردم نظر خوبی به تحصیل در مدارس جدید نداشتند و هر زمان که می‌توانستند محصلین و معلمین را مورد آزار یا سخریه و توهین قرار می دادند. تازه این امر درباره پسران و مردان بود و دختران وضع دشوارتری داشتند. بنابراین تحصیل دختران در خانواده هایی که به با سواد شدن دختران خود علاقمند بودند، به وسیله معلم سرخانه انجام می شد.
پس از انقلاب مشروطیت گفتگوهایی بین نمایندگان صورت گرفت. پاره ای از آنان چون ناظم الاسلام از تأسیس مدارس دخترانه حمایت کردند و گفتند: «در تربیت بنات و دوشیزگان وطن بکوشیم و به آنها لباس علم و هنر بپوشیم، چه تا دخترها عالم نشوند، پسرها بخوبی تربیت نخواهند شد.»
این اقدامات در حالی صورت گرفت که اوضاع ایران بسیار منقلب بود و به هرگونه نوگرایی در جامعه با دیده شک و تردید نگریسته می شد. با تمام دشواری ها، پس از بالا رفتن سطح آگاهی های جامعه و احساس ضرورت ایجاب مدارس دخترانه،۵ تن از بانوان آزاد اندیش و دلسوز ایرانی دست به کار شدند و در همان زمانی که نمایندگان به بحث و جدل پایان ناپذیر درباره چگونگی ایجاد این مدارس می پرداختند، به تأسیس اولین مدارس دخترانه ایران اقدام کردند. به این ترتیب شخصی به نام بانو آزموده در تهران نخستین مدرسه دخترانه را به نام « پرورش» در سال ۱۳۲۱قمری( ۱۲۸۲خورشیدی) افتتاح کرد. اما به دلیل ضدیت و فشار مخالفان فرهنگ، عمر این مدرسه پس از چهار روز فعالیت به سر آمد.ماموران دولت با تهدید و فحاشی مدرسه را بستند.
وی پس از آن مدرسه ای جدید تحت عنوان دبستان دخترانه ناموس در خیابان شاهپور (حافظ فعلی) و نزدیک چهار راه حسن آباد بنا نهاد .
حضور معلم مرد در مدرسه امکان نداشت زیرا بهانه به دست مخالفان می داد و از دیگر سوی معلم زن هم نبود ،بنابراین خانم آزموده به کمک جمعی، کتاب هایی برای محصلان فراهم کرد و خود تعلیم دانش آموزان را به عهده گرفت.او با استقامت بسیاری در راهی که بر گزیده بود،موفق شد در سال ۱۳۰۷خورشیدی نخستین دبیرستان دخترانه تهران را نیز تاسیس کند.
مدرسه البرز
دبیرستان البرز (پیشتر: کالج آمریکایی‌ها، کالج البرز)، یکی از مراکز آموزشی معتبر و قدیمی شهر تهران است. این دبیرستان که از نخستین نمادهای آموزشی در ایران است در شمال‌غربی چهارراه کالج، کوچه البرز قرار دارد. دبیرستان البرز بعد از دارالفنون به عنوان یکی از نهادهای آموزشی پرافتخار مطرح است.این دبیرستان به دلیل نمای رشته کوه البرز در پس آن، البرز نام گرفته است.
قدمت آموزشی این دبیرستان به سال ۱۲۵۲خورشیدی و تاسیس مدرسه آمریکایی‌ها باز می‌گردد. این مدرسه ابتدایی در سال ۱۲۷۸خورشیدی همزمان با مدیریت دکتر جردن به دبیرستان تبدیل شد و در سال ۱۳۰۱خورشیدی به مکان کنونی خود در چهارراه کالج انتقال یافت و در آن زمان کالج آمریکایی‌ها یا کالج البرز نامیده می‌شد. در سال ۱۳۱۹خورشیدی همزمان با آغاز مدیریت ایرانیان بر آن، دبیرستان البرز نام گرفت. بنای اصلی این دبیرستان از نخستین آثار نیکلای مارکف، معمار تفلیسی است که آثار ماندگار زیادی در ایران دارد. ساختمان مرکزی البرز و ساختمان علوم این دبیرستان جزو آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند.دبیرستان البرز به دلیل قدمت تاریخی و سوابق درخشان علمی، آموزشی و فرهنگی در ۱۶اسفند سال ۱۳۸۵توسط شورای عالی آموزش و پرورش جزو مدارس ماندگار ایران شناخته شد.
اولین مدرسه دولتی کرمان
در سال ۱۲۹۲ شمسی، سید مصطفی خان کاظمی و یک نفر از شاگردان دبیرستان آلیانس فرانسه برای تاسیس مدرسه دولتی به کرمان آمدند و اولین مدرسه را بنا نهادند.
سید مصطفی خان کاظمی در سال ١٢٩٣ شمسی در سن ٢٨ سالگی به ریاست اداره معارف کرمان منصوب شد و دبستان دولتی احمدی را در دوم بهمن ماه همان سال با کمک اعانه عمومی و ملی تاسیس کرد. به دلیل سلطنت احمد شاه این مدرس ابتدا به احمدیه یا احمدی موسوم بود. سپس در دوره پهلوی اول به اسم مدرسه پهلوی تغییر نام داد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی به نام دبیرستان امام خمینی معروف شد.
سید مصطفی خان علاوه بر اینکه ریاست اداره معارف و مدیریت مدرسه احمدی را عهده دار بود به تدریس تاریخ جغرافیا و اخلاق در مدرسه نیز مشغول بوده است.
محل این مدرسه ابتدا در خانه استیجاری و بعدا در عمارت دولتی، معروف به خوابگاه قرار داشت. سپس به محل فعلی دبیرستان امام انتقال یافت.
از سال ۱۲۹۹ شمسی به تدریج دوره دبیرستان هم در این مدرسه گشایش یافت.
مدرسه رشدیه تبریز
حاج میرزاحسن رشدیه در سال ۱۲۶۷ ه. ق در تبریز متولد شد. پس از کسب معلومات عصر خود در جوانی مسافرتی به قفقاز و در ایروان اقامت داشت. پس از چندی بدین فکر افتاد که تمام قواعد و اصول تعلیم و تربیت را که در دبستان های خارج از ایران دیده است، در کشور خود دایر کند. پس راهی ایران شد و در سال ۱۳۰۵ ه.ق در جنب «مسجد شیخ الالسلام » مدرسه ای با اسلوب جدید باز کرد که «میرزا حسن واعظ» یکی از آموزگاران آنجا بود ولی به تحریک و اغوای عوام مدرسه اش به غارت رفت و خود به مشهد سفر کرد پس از چندی به تبریز مراجعت و مجددا” در سال ۱۳۱۱ ه. ق مدرسه ای بنام « رشدیه » در کوی «جبه خانه» دائر کرد. در سال ۱۳۱۳ ه.ق که میرزا علیخان امین الدوله به سمت والی آذربایجان وارد تبریز شد ،میرزا حسن توانست مدرسه خود را توسعه دهد. ولی زمانیکه امین الدوله بعنوان صدراعظم روانه پایتخت شد، عوام، میرزا حسن را مجبور به بستن مدرسه کردند و میرزا حسن به تهران رفت و در سال ۱۳۱۵ ه.ق با مساعدت امین الدوله در کوی « دروازه قزوین» مدرسه بزرگی تاسیس کرد.
مدرسه ملی ناصری خلخال
یکی از اولین مدارس مدرن در آذربایجان ، مدرسه ناصری خلخال است. همانند شهر تبریز در خلخال نیز مرحوم ناصر روائی با مساعدت و زحمات شخصی خویش به تاسیس مدرسه ملی در ولایت آذربایجان عصر قاجاریه اقدام کرد.
وی در سال ۱۲۸۴ هجری شمسی به فکر تاسیس و ایجاد مدرسه در خلخال افتاد. در آن زمان به غیر از تبریز در هیچ شهر آذربایجان مدرسه وجود نداشت. تحصیلات مانند سایر نقاط کشور در مکتب خانه ها انجام می گرفت .
مرحوم ناصر روائی درکتاب ” خاطرات و اسناد ناصر دفتر روائی” در این زمینه می نویسد :” با اینکه در خلخال افکار عمومی به کلی از اینگونه تاسیسات بیگانه و اقدام بدان مستلزم انواع مخاطره و فداکاری ها بود،نگارنده از روی یک احساسات درونی خود را برای مقابله با هر گونه مرارت حاضر کردم و با استفاده از وجود حاج میرزا محمدتقی مرحوم بدین اراده افتادم که مدرسه ای در قصبه خلخال افتتاح و خدمات وطنی خود را از این راه تعقیب نمایم ”
از حسن اتفاق در زمانی که مرحوم ناصر روائی به فکر تاسیس آموزشگاهی با اصولی جدید و مدرن بود، میرزا محمد تقی معروف به حاج معلم پس از سالها کسب علم و تجربه در باکو، برای دیدار اقوام و خانواده خویش به خلخال آمده بود.
مرحوم روائی فرصت را مغتنم شمرد و منظور خویش را با حاج معلم در میان گذاشت که پس از مذاکره و بحث و تبادل نظر،میرزا محمد تقی پیشنهاد ناصر روائی مبنی بر مدیریت مدرسه را بر عهده گرفت و نخستین مدرسه ملی در آذربایجان بنام ” مدرسه ناصری” در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی در خلخال تاسیس شد.
تحصیل در این مدرسه رایگان بود و بنا به اسناد تاریخی ناصر روائی از جیب خود مخارج آن را عهده دار بود و از کمک های افراد خیر زمان هم برای اداره مدرسه استفاده می کرد.
تدریس در این مدرسه به زبان ترکی آذربایجانی انجام می شد . متاسفانه در پاییز۱۲۸۶ هجری شمسی بر اثر هجوم افراد یاغی و اشرار محل و بروز نا امنی در منطقه مدرسه ناصری منحل و اثاثیه آن غارت شد.
در سال ۱۲۸۹شمسی مجدا بر اثر همت و مساعدت اهالی خلخال مدرسه مجدا بازگشایی شد.
مدرسه در طول حیات خویش با فراز و نشیب های بسیاری همراه بود و متناسب با تحولات سیاسی و اجتماعی منطقه دچار تعطیلی، بازگشایی یا تغییر نام قرار می گرفت. تا اینکه در سال ۱۳۸۴ شمسی پس از سالها تلاش و گفتگو بالاخره با پافشاری مردم با فرهنگ خلخال نام مدرسه به همان نام سابق خود یعنی ناصری برگشت .
مدرسه مظفریه رشت
سال ۱۲۷۷هجری شمسی محمد ولی خان سپهسالار ( نصر السلطنه) حاکم گیلان در زمان مظفرالدین شاه نخستین مدرسه رشت را با نام ( مدرسه مظفریه شرافت ) در یکی از خانه های این شهر تاسیس کرد. این مدرسه بعد ها با استفاده از کمک و همیاری مردم به ساختمان دو طبقه ای در محله سبزه میدان منتقل شد و سرآغاز تاسیس مدارس ملی و دولتی از جمله دبیرستان شهید دکتر بهشتی ( شاهپور سابق ) بود .
در سال ۱۲۹۸خورشیدی مدرسه شاهپور ( شهید دکتر بهشتی فعلی ) به مدیریت مردی فاضل و با تجربه به نام آقای شبانی در محله سبزه میدان کار خود را آغاز کرد .
نام آورانی چون: پروفسور دکترمحمّد معین ،پروفسور دکترفضل‌الله رضا ،پروفسور دکترعنایت‌الله رضا ،استادهوشنگ ابتهاج و پروفسور دکترمجید سمیعی در این مدرسه تحصیل کرده اند.
کشف قدیمی‌ترین مدرسه تاریخی ایران
به گزارش میراث فرهنگی در سال ۸۴، مدرسه ای قدیمی در شهر تاریخی توس کشف شد که شباهت معماری آن با معماری دو دوره خوارزمشاهیان و مغول، تخمین دقیق تاریخ ساخت این مدرسه را غیر ممکن ساخته است.باستان شناسان احتمال می دهند این مدرسه قدیمی‌ترین مدرسه تاریخی موجود در ایران باشد.
اگر این مدرسه در زمان خوارزمشاهیان ساخته شده باشد، می توان نتیجه گرفت این مدرسه قدیمی ترین معماری موجود یک مدرسه تاریخی در ایران خواهد بود. در حال حاضر مدرسه امامیه اصفهان قدیمی ترین معماری موجود یک مدرسه در ایران است که ساخت آن به سال ۷۵۰ هجری قمری برمی گردد. در کاوش های باستانی مختلف مدارس بسیار زیادی کشف شده است اما از هیچ کدام از آن ها معماری کاملی بدست نیامده است.
«محمد طغرایی»، مسئول هیات کاوش شهر توس تابران در این مورد گفته است: «حدس اولیه تاریخ ساخت این مسجد را به دوره خوارزمشاهیان در سال های ۵۷۰تا۷۵۰ نسبت می دهد.اگر این فرضیه اثبات شود این معماری، قدیمی ترین معماری موجود یک مدرسه در ایران خواهد بود.»
او گفت: «بررسی ها نشان می دهد که این مدرسه بر روی پلان(معماری) قدیمی خود دوباره بازسازی شده است. در این مدرسه کتیبه هایی به خط کوفی و آجرتراش پیدا شده است که متعلق به دوره هخامنشیان است. از طرفی معماری کلی مدرسه از نظر سبک به سبک مغولی(رازی) شباهت دارد.»
او گفت:«علاوه بر آن دوره مغول دوره جنگ و خونریزی بوده و هیچ تلاشی برای بازسازی در خراسان نشده است. این مسئله هخامنشی بودن این اثر را پررنگ تر می کند. از طرفی سفال های بدست آمده در این بررسی ها متعلق به دوره های مختلف است و نمی تواند مغولی بودن این مدرسه را اثبات کند.»
قدیمی ترین مدرسه شناخته شده در ایران نظامیه خرگرد بوده که توسط “اندره گدار” فرانسوی کاوش شده است. کتیبه این مدرسه به سال ۴۵۰ هجری قمری در موزه ایران باستان قرار دارد اما معماری از آن بدست نیامده و کاملا تخریب شده است.
